مطالعاتي كه از قديمترين ايام تا روزگار حاضر درباره ايران موجود داريم، از دو دسته خارج نيست: دسته اول شامل آنهايي است كه بدون ديد و نقد علمي و غالباً بر اثر مشاهدات يا مسموعات تاليف و تنظيم شده اند. اين گونه آثار اغلب به دوران تاريخي يا «پيش علمي» مروبط هستند، مانند آثاري كه نويسندگان يونان و روم يا عرب، چين و پس از آن سفيران و سياحان و بازرگاناني چون ماركوپولو، كلاويخو، شاردن، تاورنيه، اولئاريوس، پيتر ، دلاواله و ... از خود بر جاي گذارده اند. از اين نوع آثار، مخصوصاً مي توان از سفرنامه ها نام برد كه از ماخذ اساسي و مهم براي ايران شناسي هستند.

دسته دوم ، شامل تتبعات، تحقيقات، مطالعات ، اكتشافات و تجسسات مختلفي است كه به اصطلاح با ديد انتقادي و به قصد روشن شدن تمدن و فرهنگ ايران و معرفي آنها به انجام رسيده اند. طبعاً اين آثار، در آيند هتكميل مي شوند، بسياري از آنها به تدريج كهنگي مي پذيرند و با پژوهشها و بررسهاي تازه تر از ميان مي روند، به نحوي كه بخشي از ماخذ دسته اخير امروزه قابل اعتنا نيستند.

            علاوه بر اين تقسيم بندي كلي، مي توان تاريخ مطالعات ايران شناسي را به پنج دوره متمايز تقسيم كرد:

1-         دوره ابتدايي كه از عهد نويسندگان يونان و روم آغاز و به قرن هيچدهم ختم مي شود. آاثر نئارخوس، گزنفون، هرودوت، استرابون، ماركوپولو، كلاويخو، و عموم سياحان قرون شانزدهم تا هجدهم ميلادي از اين زمره است.

2-         دوران استعمار انگليس د رهند و تاسيس كمپاني هند شرقي كه امحاي زبان فارسي در آنجا، نتيجه نفوذ سياسي آن دولت است. طرفه آن كه در عين حال تحقيق در زبان فراسي و انتشار متون اين زبان از كارهايي بود كه به وسيله محققان آنها عملي شد. و آثار متعددي در اين زمينه در دست است.

3-         دوره آغاز تحقيقات علمي درباره ايران، خصوصاً در زمينه هاي زبان شناسي ( كه آلمان ها آفريدگار آنند) جغربافيايي، تاريخي و ديني، همرااه با كشفيات و حفريات باستان شناسي.

4-         ورود چندتن از ايرانيان به فرنگ(سيد حسن تقي زاده، محمد قزويني، ابراهيم پورداوود) و آشنا شدن آنان با روش تحقيق جديد و دست يافتن به مراجع علمي فرنگ. در اين دوره در ايران نيز كساني چون عباس اقبال ، سعيد نفيسي، مجتبي منيوي و ديگران به كار تحقيق و تجسس به روش غربي پرداختند. در همين دوره ، افراد دانشمندي هم در ايران بودند كه بر اثر ذوق و دقت نظر فردي خويش تحقيقات مفيدي را عرضه كردند كه مي توان از كشاني چون علي اكبر دهخدا، ملك اشعراي بهار، سيد احمد كسروي، احمد بهمنيار، بديع الزمان فروزانفر، و جلال الدين همايي (سنا) نام برد.

5-         دوره توسعه تحقيقات ايران شناسي و جدايي كامل آن از رشته هاي ديگر شرق شناسي، با اين ويژگي كه توجه روشن تر و مستقيم تري به مسائل اجتماعي معطوف شد. در واقع ، مطالعات ايران شناسي به عنوان مجموعه اي از تحقيقات ديني، تاريخي، فرهنگي، و تحقيق پيرامون نحوه تحول زبانهاي ايراني، علي الخصوص زبان فارسي(دري)، محصول همين دوره است.[1]

با اين وجود مراد نگارنده از لفظ شرق شناسي و ايران شناسي نوع متمركز و سازمان يافته آن است كه سازندگان تقدير جديد يعني سياست، را را طراحي كرده اند .با اين ديد، مقدمات شناخت فرهنگ و تمدن ايراني به وسيله غربيان، به طور جدي يا دست كم به دور از روشهاي قرون وسطائي ، از دوران آشوب در تاريخ ايران شروع شد، دوره اي كه در كل ضعف و عتوردرتمام جنبه هاي زندگي ايراني راه يافته بود و فرهنگ خودي نه تنها در مسير صعودي قرار نداشت، بلكه در خط انحطاط و سقوط پيش مي رفت. عامل خارجي اين انحطاط، بي شك مداخلات استعمارگران و منافع بي حد و حصري بود كه در اين منطقه از دنيا دنبال مي كردند. عامل يا يكي از عوامل داخلي اين انحطاط فرهنگي نيز سازمانهاي فراماسونري و شبيه آن بودند كه وظيفه جهت سازي و مشروعيت دادن به سلطه بيگانه را دانسته و يا ندانسته بر عهده گرفته بودند و اصول چهارگانه معروف خود را به اين شرح تبليغ مي كردند: 10تمدن غرب جهان شمول  است. 2- شرقيان بايد از گذشته خود جدا شوند . 3- شرقيان بايد تمدن غرب را مورد اقتباس قرار دهند. 4- در اقتباس تمدن غرب از ابداع نيز بايد خودداري كنند.[2] اين نحوه نگرش كه در واقع متاثر از مكتب اروپاسانتريسم بود، به ايران شناسي نيز سرايت كرد و پيروان آن يونان را به منزله خاستگاه بزرگ فرهنگ و تمدن آسياي مقدم و ايران معرفي كردند و براي ايران و تمدنهاي كهن ديگر ، نقشي جز در حاشيه قائل نشدند. در پيوند با مكتب اروپاسانتريسم مكتب ديگري به نام يهودسانريسم به وجود آمد كه فرهنگ به تمدن قوم يهود را پايه و اساس فرهنگ و تمدن منطقه عظيمي از آسيا و اروپا معرفي مي كرد. پيروان اين مكتب به خطا كوشيدند فرهنگ آسياي مقدم، اروپا و بخشي از آفريقا و نيز تمدن ايراني را تابع فرهنگ و تمدن يهود وانمود كنند.اين گونه برخورد تعصب آميز و ناصواب، بارها مورد اعتراض و تمسخر محققان جهان از جمله ايران قرار گرفته است.

خوشبختانه در  ايران شناسي شوروي، اين دو جريان با ديدي انتقادي مورد مطالعه و بررسي قرار گرفه است، ولي به گمان يك محقق ايراني به جاي آن با پديده ديگري مواجه مي شويم و آن مركز قرار دادن مناطق شرقي شوروي و درست تر گفته شود، نوعي سويت سانتريسم است، محققان شوروي بيشتر كوشده اند تا سرزمين هاي شرق داخل اراضي شوروي از جمله آسياي مركزي و قفقاز را به عنوان مراكز اصلي فرهنگ و تمدن ايراني و آسياي مقدم معرفي كنند.[3] اين قضاوت شايد غير عادلانه محقق فوق، پيشاپيش مورد اعتراض شديد ايران شناسان شوروي قرار گرفته است. آنان ادعا دارند كه يكي از ويژگيهاي مطالعات ايراني شوروي و تاريخ نگاري شوروي ، مبارزه عليه گرايشهاي مركز گرايي، استعمارگرايي و نژاد گرايي اروپايي است كه به صورت نهاني و به شكل مطالعات آسيايي بورژوازي گسترش يافته است. در عصر بعد از انقلاب نيز، مبارزه عليه مواضع ايدئولوژي استعماري كه كشورهاي شرقي را تحريف كرده بود، نوعي زمينه نظري پيدا كرد و در مطالعات تاريخ نگاري ايران و به طور كلي شرق شناسي شوروي، چشم انداز انساني و بين المللي رخ نمود كه منجر به مبارزه با گرايشهاي بورژوازي خاورشناسي و انتقاد از بعضي مفاهيم تاريخي متكي به اين گرايشها شد.[4]

هر چند پيگيري اين كنكاش مي تواند نتايج جالب توجهي در برداشته باشد، اما ادامه آن در حوصله اين بخش از بررسي كه صرفاً در صدد بيان گزارشي تاريخي از كيفيت تحقيقات ايران شناسي است، نمي گنجد. از اين رو، در اين قسمت از پژوهش، تاريخچه مختصر ايران شناسي در ممالكي كه به نوعي در ايران صاحب منافعي بودند( و در راس آن انگليس) بررسي خواهد شد و در قسمت بعدي سياست شرق شناسي – سياست ايران شناسي مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.